پرورش قارچ شاه صدف (ارینجی)

قارچ پلوروتوس ارینجی (Pleurotus eryngii) از خانواده قارچ صدفی می باشد و به دلیل ارزش بالای تغذیه ای، تاثیرات مناسب دارویی و سهولت تولید و نگهداری یکی از گونه های مهم و ارزشمند در میان قارچ های خوراکی و دارویی محسوب می شود. این قارچ به طور طبیعی در مناطق مختلف غرب و شمال غرب کشور رویش داشته و از استقبال خوبی بین مردم برخوردار است. در این مقاله ب روش های کشت و پرورش قارچ شاه صدف (ارینجی) پرداخته می شود.

سیستم های پرورش قارچ شاه صدف (ارینجی)

نحوه کشت و پرورش قارچ شاه صدف ارینجی به دو صورت کلی انجام می گیرد:

• سیستم کشت درون کیسه های پلاستیکی

مرسوم ترین روش پرورش قارچ شاه صدف در کیسه های پلاستیکی می باشد. کیسه هایی از جنس پلی اتیلن و یا پلی پروپیلن (به وزن ۵/۰ تا ۳ کیلوگرم بستر کشت در هر کیسه) با یک درپوش فیلتری برای جلوگیری از ورود آلودگی ها به بستر کشت، در این روش استفاده می شود. طبقات کشت در این روش به صورت عمودی بوده و کیسه های کشت به گونه ای در این طبقات قرار می گیرند تا میوه ها از راست و یا چپ طبقه کشت، تولید و برداشت شوند. در این روش تولید بیشترین مقدار صرفه جویی از فضای سالن را به همراه خواهد داشت و در نتیجه راندمان استفاده از هر سالن کشت در شرایط یکسان از روش های دیگر بالاتر است.

این روش تولید می تواند یک طرفه یا دو طرفه انجام گیرد. در روش دو طرفه فقط یک ردیف بستر کشت چیده شده و از سر و انتای کیسه پلاستیکی امکان ایجاد میوه قارچ ارینجی وجود خواهد داشت. اما در روش دو طرفه، دو ردیف کشت به موازات یکدیگر در سالن کشت قرار داده می شود و تنها از سر کیسه پلاستیکی اقدام به برداشت محصول قارچ می شود.

• سیستم کشت درون بطری های پلاستیکی

در کشورهایی که تولید این قارچ به صورت مکانیزه انجام می گیرد مانند ژاپن، کره جنوبی، چین، ایالات متحده و کانادا، این روش برای تولید و پرورش قارچ شاه صدف استفاده می گردد.

در این روش برای پرورش قارچ شاه صدف، از بطری هایی از جنس پلی پروپیلن به حجم ۸۵۰-۱۰۵۰ میلی لیتری استفاده می شود. این روش کشت در تمام مراحل تولید به جز مرحله برداشت میوه، به صورت مکانیزه انجام می شود. عموماً در این روش پس از سفید شدن بستر کشت با میسیلیوم قارچ ارینجی، درپوش مخصوص بطری های کشت برداشت شده و سطح بالایی بستر کشت برای یکنواختی بهتر در تولید خراش دهی می شوند. در نهایت محصول برداشت شده به دو صورت بسته بندی شده و یا فله ای به فروش می رسد.

مراحل پرورش شاه صدف (ارینجی)

پرورش قارچ شاه صدف (ارینجی) شامل دو مرحله رشد و تولید میوه است. قارچ ارینجی برای تولید میوه نیاز به ۵۰۰-۱۰۰۰ لوکس نور دارد که برای تولید میوه با کیفیت ضروری می باشد. برای کاهش هزینه ها می توان از نوارهای LED و یا SMD که با مصرف برق بسیار پایین لوکس مناسب نوری را تولید می کند، بهره برد.

• مرحله رشد

در این مرحله بسترهای کشت مایه زنی شده بر حسب روش کشت (عمودی یا افقی) در طبقات چیده می شوند. دمای ۳±۲۴ درجه سانتی گراد در سالن کشت، رطوبت ۸۰% در این سالن به مدت ۲۰ تا ۳۰ روز اعمال می شود تا میسیلیوم قارچ ارینجی تمام بستر کشت را سفید نموده و بلوک سفید رنگی را تولید کند. در این مرحله حضور نور الزامی نیست.

• مرحله تولید میوه

اولین قدم در این مرحله، حذف درپوش و یا دهانه فیلتردار در بطری ها و یا پلاستیک های کشت است. این اقدام با ابزار ضدعفونی شده و توسط کارگران با تجربه انجام می شود. برای وارد شدن به فاز زایشی، قارچ خوراکی – دارویی ارینجی نیاز به سه شوک اکسیژن، نور و دما دارد. پس از گذشت دوره رشد، هوای داخل سالن تهویه شده تا هوای فیلتر شده و اکسیژن دار با هوای داخل سالن تعویض گردد. دمای سالن از دمای مرحله رشد به دمای ۱±۱۷ درجه سانتی گراد کاهش داده می شود. همچنین بوسیله لامپ های تعبیه شده در سالن تولید، ۵۰۰-۱۰۰۰ لوکس به مدت ۸ ساعت در روز به سطح میوه گیری اعمال می شود. این اقدامات باعث می شود تا بسترهای سفید شده قارچ ارینجی به فاز زایشی وارد شده و شروع به تشکیل ته سنجاقی های اولیه کنند.

رطوبت در این مرحله بین ۸۵% تا ۸۷% می باشد (بسته به نژاد قارچ استفاده شده) حدود یک هفته تا ۱۰ روز بعد، میوه های اولیه تشکیل می گردد. نکته حائز اهمیت این است که مرحله ای به نام خراش دهی نیز وجود دارد. البته در کشت های سنتی پرورش قارچ شاه صدف بدون این مرحله انجام می گیرد اما در کشت های مکانیزه و در بطری های کشت، این مرحله توسط دستگاه به خصوصی به صورت کاملآً مکانیزه انجام می شود.

این عملیات برای یکنواخت شدن بیشتر میوه ها از نظر طول، قطر ساقه و همچنین همزمان شدن تولید میوه ها انجام می گیرد.

فرمول های رایج و متداول برای تولید بستر کشت قارچ ارینجی

از ترکیبات لیگنوسلولزی مختلفی می توان در تهیه بستر کشت قارچ شاه صدف استفاده نمود، اما چند نکته در انتخاب این بسترهای کشت حائز اهمیت است:

• برای رشد میسیلیوم قارچ ارینجی در بستر کشت نیاز به اکسیژن بوده و میسیلیوم قارچ در محلی که اکسیژن نباشد و یا دسترسی به اکسیژن وجود نداشته باشد، رشد نمی کند. بنابراین بافت ترکیب بستر کشت باید به گونه ای انتخاب شود که حداکثر هوادهی و ذخیره هوا را در بین خلل و فرج خود داشته باشد. عموماً به دلیل ریز بودن بیش از حد ذرات بستر کشت، فضاهای خالی با آب و رطوبت بستر کشت پر شده و میسیلیوم قارچ به دلیل نبودن اکسیژن از بین خواهد رفت.
• برای تولید محصولی سالم و عاری از هر گونه ماده سمی و سنتزی، ترکیبات استفاده شده، در بستر کشت باید عاری از هر گونه ترکیبات سنتزی و مصنوعی باشد. به وطر مثال در صورت استفاده از خاک اره، این ترکیب از ترکیبات نئوپان و یا MDF، چسب چوب و … نباید در تولید آن مصرف شده باشد زیرا باعث تولید مواد سمی و مضر برای مصرف کننده قارچ خوراکی می شود.
• اصل ارزان بودن تهیه بستر کشت را فراموش نکنید. سعی کنید در منطقه ای که قصد تولید این قارچ را دارید، از ضایعات گیاهی نزدیک آن منطقه که براحتی در دسترس است استفاده کنید. در غیر اینصورت اقدام به بستر کشت از مراکز معتبر با فرمولاسیون مطمئن و نژاد مرغوب نمایید.
• همواره از ترکیبات گیاهی رطوبت ندیده استفاده کنید و برای انبار کردن، این ترکیبات را در جایی خشک نگهداری نمایید. ضدعفونی ترکیبات و ضایعات گیاهی که قارچ های بیماریزا در آن رشد کرده باشند، به دلیل تولید اسپور فراوان در این قارچ ها، بسیار مشکل بوده و احتمال آلودگی در بستر کشت را بالا می برند. در ادامه تعدادی از فرمول های بستر کشت این قارچ معرفی می شوند:
• کلش گندم (۹۰-۹۵%) + پوسته پنبه دانه (۵-۱۰%)
• کلش گندم (۵۰ %) + خاک اره (۵۰%)
• چیپس چوب (۵۰%) + پوسته پنبه دانه (۵۰ %)
• ساقه ذرت (۸۰ درصد) + پوسته پنبه دانه (۱۰%) +کنجاله سویا (۱۰%)
• باگاس نیشکر (۴۰%) + ساقه ذرت (۴۰%) + کلش گندم (۲۰%)

پس از رطوبت دهی مواد اولیه در حد اشباع و مخلوط کردن آنها با نسبت های توصیه شده این ترکیبات، در کیسه ها یا بطری های پلاستیکی قرار می گیرند و با استفاده از اتوکلاوهای صنعتی کاملاً ضدعفونی می شوند. زمان، دما و فشار اتوکلاو متغیر بوده و به حجم توده و ظرفیت اتوکلاو بستگی دارد.

اسپان قارچ شاه صدف (ارینجی)

عمدتاً دو نوع اسپان دانه غلات و اسپان مایع برای تولید قارچ ارینجی استفاده می شود. استفاده از اسپان های ذکر شده، به نوع روش مکانیزه و یا سنتی در تولید مرتبط است. در روش کشت درون بطری و تمام مکانیزه، تلقیح اسپان با دستگاه انجام می گیرد و از اسپان مایع برای این منظور استفاده می شود. محیط کشت مایع در بیوراکتورهای مخصوص تهیه شده و با تلقیح میسیلیوم نژاد مرغوب قارچ ارینجی به آن، اسپان مایع تهیه می شود. این مراحل تماماً در شرایط استریل انجام می شود. در ادامه توسط دستگاه مایه زنی خودکار، اسپان مایع به دورن بطری های کشت تزریق می شود. اما در روش کشت درون کیسه های پلاستیکی، اسپان جامد و عموماً اسپان دانه غلات استفاده می شود.

به طور کلی بذر قارچ ارینجی را به نسبت ۱-۳ % وزن بستر کشت مرطوب، مخلوط می کنند. باید توجه داشت که میزان بذور مصرفی تابعی از جنس مواد استفاده شده در کمپوست، نوع نژاد قارچ خوراکی و میزان کنترل عواملی که رشد قارچ را تحت تاثیر قرار می دهند مانند رطوبت، هوادهی، دی اکسید کربن و … می باشد.

مصرف بیش از اندازه اسپان ممکن است باعث افزایش درجه حرارت و همچنین بالا رفتن غلظت دی اکسیدکربن در بستر شود و در نتیجه موجب تغییر شکل ظاهری قارچ ها و یا کاهش عملکرد می گردد. برای رسیدن به راندمان بالاتر، بهتر است پس از انتخاب نوع واریته و گونه قارچ ارینجی و نوع کمپوست با تهیه تعدادی کیسه کمپوست به طور آزمایشی و در شرایط نگهداری یکسان در هر کیسه مقدار متفاوتی مایه زنی مورد آزمون قرار می گیرد و سپس با بررسی عملکرد بهترین درصد بذرپاشی نسبت به نوع بستر کشت استفاده گردد.

یکی از فاکتورهای مهم در موفقیت تولید قارچ ارینجی، استفاده از بذر سالم و قوی می باشد. خصوصیات یک بذر خوب عبارت است از:

• بذر از نسل F1 نژاد قارچ مورد پرورش باشد تا بتوان محصول زیاد و با کیفیت تولید نمود. چنانچه میسیلیوم انتقال داده شده بر روی دانه های غلات از نسل F1 باشد، سریعاً بستر کشت را پر نموده و بر سایر آلودگی های احتمالی موجود در بستر غلبه خواهد نمود. دقت کنید که از لحاظ ظاهری هیچ تفاوتی بین یک کیسه بذر نسل F1 با نسل های بعدی وجود ندارد. تنها در صورت کشت در محیط و مشاهده عکس العمل قارچ و میزان کیفیت محصول می توان به این موضوع پی برد. چون زمانی تولیدکننده قارچ متوجه ضعیف بودن اسپان کشت شده می شود که مدت ها پیش کشت صورت گرفته و محصول در حال تولید است.
• عدم آب افتادن اسپان، چنانچه نسبت میزان پودر سنگ گچ و بذر غلات به درستی رعایت نگردد یا اینکه اسپان پس از تولید در مجاورت هوای گرم برای مدت طولانی نگهداری شود، اسپان حالت لزج پیدا می کند که اصطلاحاٌ به آب افتادن معروف است که این بذر کیفیت مناسب نخواهد داشت. آب درون اسپان باعث به هم چسبیدن دانه های غلات می شود و براحتی قابل مشاهده است. توصیه می شود از این اسپان هرگز استفاده نشود.
• عدم وجود آلودگی به کپک های رقیب؛ کپک های رقیب چنانچه در زمان تلقیح به درون کیسه یا شیشه اسپان راه پیدا کنند، بر روی بذر غلات رشد می کنند و درون ظرف اسپان به رنگ های سبز، سیاه و … قابل مشاهده هستند. چنانچه چنین کپک هایی درون ظرف اسپان دیده شدند، از مصرف آن بایستی خودداری شود. با این وجود کپک های ریزی وجود دارند که با چشم دیده نمی شوند و با گذشت چند روز از کشت، درون بستر نمایان می شوند. جهت حصول اطمینان از وجود چنین کپک هایی و اصولاً اطمینان از عدم وجود آلودگی های درون بذر مصرفی، چنانچه قارچ در سطح انبوه تولید می گردد، بهتر است یک نمونه کوچک از اسپان مورد نظر را در سطح آزمایشی در محیط غذایی PDA (محیط کشت میکروبی که برای رشد و تکثیر قارچ ها به کارمی رود. در واقع یک محیط کشت عمومی برای مخمرها و کپک ها می باشد که ترکیبات آن شامل سیب زمینی دکستروزاگار می باشد) در پتری دیش کشت شود. پس از چند روز و حصول اطمینان از سلامت بذر، اقدام به کشت در سطح انبوه گردد. در این مدت می توان بقیه اسپان را در جای خمک و مطمئن نگهداری نمود تا بدین وسیله از ضرر و زیان احتمالی کاسته شود.

تلقیح بسترهای کشت قارچ شاه صدف (ارینجی)

از آنجایی که بستر کشت قارچ ارینجی در پلاستیک ها و یا بطری های کشت استریل می شود، این شرایط در اتاق مایه زنی یا تلقیح نیز بایستی رعایت شود. بنابراین پس از خارج نمودن بسترهای کشت از اتوکلاو، این بسترهای کشت به سالن مایه زنی انتقال داده می شوند و در شرایطی کاملاً استریل اسپان قارچ ارینجی به بسترهای کشت تلقیح می شود. در روش مدرن و کشت درون بطری، این عملیات توسط ربات های ویژه ای صورت می گیرد. به این صورت که پس از ورود به دستگاه مایه زنی، ابتدا درب بطری توسط دستگاه برداشته می شود و سپس نازل های ویژه ای، اسپان مایع را به درون بطری های کشت تزریق می کنند. در انتها درب بطری ها مجدداً توسط دستگاه گذاشته می شود و بطری ها به سالن های کشت منتقل می شوند.

در روش های سنتی تر، این عملیات با استفاده از بذر دانه غلات، اسپاون مایع و یا هر نوع بذر دیگر در یک خط مایه زنی توسط نیروی کارگری و بر روی نوار نقاله مایه زنی شده و به سالن رشد منتقل می شود. حجم تولید و همچنین مراقبت از حضور آلودگی ها در این مرحله بسیار مهم بوده و حساسیت ویژه ای دارد. توان نیروی کارگری برای مایه زنی و همچنین رعایت کامل نکات بهداشتی و استریل بودن اتاق تلقیح از عوامل مهم و تاثیرگذار در این مرحله است.

برداشت قارچ شاه صدف

از هر بستر کشت، یک تا دو بار برداشت صورت می گیرد. برداشت قارچ ارینجی به راحتی انجام می گیرد و تنها با گرفتن ساقه آن و خم کردن به چپ یا راست انجام می شود. ممکن است انتهای قارچ برداشت شده به مقداری بستر کشت متصل باشد که کارگر قارچ چین در این مرحله و همزمان با برداشت، انتهای قارچ را با استفاده از چاقو جدا نموده و قارچ های برداشت شده را به صورت فله و یا بسته بندی به سردخانه منتقل می کند. پس از طی شدن یک دوره سرمایی (شوک سرمایی بعد از برداشت) که برای ماندگاری بهتر قارچ توصیه می شود، این قارچ آماده انتقال به بازار می باشد.

آبیاری

به دلیل رطوبت بستر کشت و همچنین رطوبت نسبی سالن، در صورت کنترل شرایط محیطی تنها یک مرحله آبیاری و آن هم پس از برداشت اول انجام می شود. مقدار آب آبیاری پس از برداشت اول حدود ۳۰ تا ۵۰ میلی لیتر به ازای هر کیلوگرم بستر کشت است. البته در صورت کنترل نشدن شرایط محیطی و سالن داری، رطوبت بستر کشت تبخیر شده و نیاز به آبیاری های بیشتر است اما نکته مهم در این بخش آن است که به هیچ وجه ۲۴ ساعت قبل از برداشت آبیاری بر روی بسترهای کشت انجام نگیرد و پس از آبیاری های ناخواسته گردش هوای داخل سالن را بیشتر کنید تا قطرات آب به روی میوه قارچ ایجاد لکه نکند.

خاکدهی بستر کشت (Casing)

زمان اعمال خاک پوششی موقعی است که میسلیوم به خوبی در کمپوست رشد کرده است که معمولاً ۱۴ تا ۱۷ روز پس از مایه زنی است. قبل از اعمال خاک پوششی، کیفیت کمپوست بایستی به صورت عینی بررسی شود و حضور مناطق مشکل‌دار چک شود.

ضرورت خاکدهی

پوشش سطح بستر کشت با خاک یکی از مراحل مهم در فرآیند تولید قارچ دکمه‌ای است. استفاده از خاک پوششی در حقیقت برای تبدیل مرحله رویشی به مرحله زایشی بسیار ضروری است. پوشش بستر کشت با لایه‌ای از خاک پوششی به عمق ۳.۵ تا ۴.۵ سانتی متر میکروکلیمای ویژه ایجاد می‌کند که به تولید اجسام میوه‌ای کمک می‌نماید. این لایه از نظر خصوصیات تغذیه‌ای با کمپوست متفاوت است. خاک پوششی می‌تواند مقدار زیادی آب در خود ذخیره کند و در موقع لزوم آن را در اختیار میسلیوم قرار دهد. علاوه بر این، محیط ویژه‌ای در لایه خاک پوششی بوجود می‌آید که برای تولید میسلیوم قارچ و همچنین میکروارگانیسم‌های مورد نیاز برای میوه‌دهی قارچ مطلوب می‌باشد. برخی از دلایل لزوم استفاده از خاک پوششی عبارتند از:

۱. خاک پوششی هیچ گونه غذایی برای میسلیوم قارچ دکمه‌ای فراهم نمی‌کند. لذا زمانی که میسلیوم قارچ دکمه‌ای با محیط فاقد مواد غذایی مواجه شود، تولید اندام باردهی تحریک می‌شود.

۲. خاک پوششی رطوبت لازم را برای میسلیوم فراهم می‌کند و از هدر رفتن رطوبت نیز جلوگیری می‌نماید. تحقیقات نشان داده است که یک رابطه معنی داری بین سطح تنش رطوبتی در خاک پوششی و تشکیل اندام باردهی وجود دارد. یک لایه خشک یا شور، می‌تواند تولید را متوقف کند، درحالیکه تنش رطوبتی کم، تشکیل اندام‌های باردهی را بیشتر می‌کند. تولید اندام باردهی در بستر کشتی که خاک پوششی ندارد انجام نمی‌شود چرا که تنش رطوبتی در سطح چنین بستر کشتی، بسیار بالا است.

3. خاک پوششی باعث استقرار اندام‌های باردهی می‌شود.

4. میکروارگانیسم‌هایی در خاک پوششی وجود دارند که باعث فعال شدن ژنهای عامل تولید اندامهای زایشی می‌شوند. گروهی از این میکروارگانیسم‌ها باکتری‌هایی از جنس سودوموناس (Pseudomonas putida)) می‌باشند. بنابراین در هنگام پوشش بستر کشت بایستی از خاکی استفاده نمود که تمامی‌چهار هدف گفته شده در بالا را برآورده سازد.

تصویر زیر بستر آماده برای خاکدهی را نشان میدهد. این تصویر را یکی از همکاران در یکی از گروههای مرتبط با تولید قارچ گذاشته بودند.

اثر خاک پوششی بر قارچها

نوع خاک پوششی اثر زیادی بر وزن قارچ و اندازه آن دارد. هر چه بافت خاک سنگین تر باشد، وزن قارچ‌ها سنگین تر خواهد بود. در خاک سنگین تعداد قارچها در واحد سطح کاهش پیدا می کند، چون میسلیوم کمتری در خاک سنگین رشد می کند. خاک سنگین به طور کامل توسط میسلیوم قارچ کلونیزه نمی شود. در نتیجه خاک دیرتر خشک می شود. وقتی که میسلیوم کمتری در خاک وجود داشته باشد، تعداد ته سنجاقی های کمتری در واحد سطح تشکیل می شود.
از طرف دیگر در خاکهای سبک، تعداد ته سنجاقی های زیادی در واحد سطح تشکیل می شود. مهمترین مشکل تعداد قارچ زیاد در واحد سطح این است که همه آنها به قارچ کامل تبدیل نمی شوند و پین مردگی زیاد می شود. نکته مهم در انتخاب خاک پوششی این است که همیشه بافت آن ثابت باشد. یعنی هر دفعه از یک ترکیب جدید استفاده نشود چون با تغییر بافت و ظرفیت نگهداری آب آن، نحوه مدیریت آن تغییر می کند که موضوعی مشکل ساز خواهد بود.
برای تولید قارچهای با کیفیت، ثبات میزان تبخیر از خاک پوششی لازم است. زمانی این ثبات حاصل می شود که خاک پوششی به اندازه کافی حاوی فیبرهای بلند باشد. این فیبرها مانع از به هم پاشیدگی بافت خاک بعد از آبیاری می شوند. در خاک پوششی خشک، میسلیوم های ضعیف بهتر رشد می کنند که خصوصیت مطلوبی نیست. ولی در خاک مرطوب بیشتر میسلیومهای قوی رشد می کنند. اگر خاک پوششی خیلی ریز باشد (شنی)، میسلیوم ها همه فضای خاک را پر می کنند و جایی برای ذخیره آب باقی نمی گذارند.
آزمایشات نشان داده است که در خاک پوششی باکتریهایی هستند (سودوموناس پوتیدا)که موجب القای پین دهی در میسلیوم‌ها می شوند. البته نقش های دیگری هم برای آن در نظر گرفته‌اند. بنابراین خاک پوششی را بهتر است استریل نکنیم ، بلکه پاستوریزه کنیم تا جمعیت این باکتریهای مفید کاملا از بین نروند.

کاربرد دیگ بخار در پرورش قارچ چیست؟

کاربرد دیگ بخار در پرورش قارچ چیست؟

مؤثرترین عامل برای پرورش قارچ دمای محیط پیرامون آن است، دما بر رشد قارچ و کیفیت آن تأثیر مستقیم دارد. تغییر دما می‌تواند باعث کاهش رشد قارچ شود. مقدار درجه حرارت برای پرورش قارچ بین 23 تا 25 درجه سانتی‌گراد می‌باشد. همان‌طور که گفته شد کاهش دما بر رشد قارچ تأثیر مستقیم دارد. بدین‌صورت که اگر دما کمتر از 10 درجه سانتی‌گراد شود کاهش رشد قارچ را در پی خواهد داشت و اگر دما بیش از 30 درجه سانتی‌گراد شود باعث از بین رفتن مواد اولیه تولید قارچ می‌شود. دومین پارامتر برای پرورش قارچ میزان رطوبت محیط می‌باشد. حال سؤال اینجاست به چه دلیل باید از دیگ بخار برای پرورش قارچ استفاده کرد و کاربرد دیگ بخار در پرورش قارچ چیست؟ چرا دیگ بخار پرورش قارچ؟ روش‌های مختلفی برای رسیدن به دمای مطلوب در پرورش قارچ استفاده می‌شود اما برای پرورش قارچ فقط دما مهم نیست بلکه رطوبت نیز تأثیر بسزایی دارد. کاربرد دیگ بخار در پرورش قارچ علاوه بر کنترل دما باعث حفظ رطوبت محیط می‌شود. در ادامه روش‌های مختلف پرورش قارچ ازجمله استفاده از وسایل گرمایشی مانند بخار، هیتر، لوله‌های‌آب‌گرم رطوبت‌ساز و هیتر را موردبررسی قرار می‌دهیم.

نکته: اغلب پرورش قارچ در فصل زمستان انجام می‌شود. متعادل‌سازی دما در فصل زمستان نسبت به سایر فصل‌ها دشوارتر می‌باشد. همچنین باید در نظر داشت که فقط متعادل کردن دما در فصل زمستان برای پرورش قارچ مطرح نمی‌باشد و باید رطوبت را نیز کنترل نمود تا بتوان قارچ‌های باکیفیت بالا پرورش داد.

تولید قارچ را چگونه انجام دهیم؟

تولید قارچ نیازمند آگاهی و آموزش های لازم در این زمینه می باشد. در ابتدا یک تعریفی از قارچ داشته باشیم و شرایطی که می توان قارچ را در آن پرورش داد، تعریف می کنیم.

قارچ چیست؟

قارچ موجودی است که هیچ اندام فتوسنتزی ندارد، ساقه و برگ نیز ندارد؛ بنابراین گیاه نیستند و از طرفی از لحاظ ساختار نیز به جانوران شبیه نیستند و بسیار ساده تر از گیاهان و جانوران هستند؛ بنابراین قارچ ها را در دسته ای جداگانه طبقه بندی می کنند. قارچ دکمه ای با زندگی روی مواد آلی مرده، غذای مورد نیاز خود را بدست می آورد که به این مواد آلی مرده، کمپوست می گوییم.

کمپوست چیست؟

کمپوست، مخلوط بقایای حیوانی و گیاهی است. دلیل لزوم وجود این دو ماده در کمپوست این است که در اثر فعالیت میکروارگانیسم ها، مواد معدنی، کربوهیدرات ها و پروتئین هایی که داخل این بقایا وجود دارد، به شکل قابل جذب برای قارچ در می آید و قارچ می تواند از آن تغذیه کند.

پنج ماده اصلی در ساخت کمپوست، آب، کاه و کلش، کود مرغی، نیتروژن و سنگ گچ می باشد که نسبت استفاده از این مواد اولیه در فرمول های مختلف کمپوست سازی ممکن است، متفاوت باشد.

طراحی سالن پرورش قارچ:

اکثر سالن های پرورش قارچ دکمه ­ای در ایران، دارای دیوارهای بتونی و کف موزاییک می باشند. لیکن برای واحدهای صنعتی از دیوارهای که عایق هستند، استفاده می ­کنند.

برای سقف سالن­ ها پلیت، تیرچه بلوک و یا بلوک همراه فوم بکار می‌برند. معمولاً ابعاد سالن‌ها را (۲۱-۱۸)× ۶ متر با ارتفاع ۴/۵ متر در نظر می­ گیرند که این ابعاد در واحدهای مختلف متغیر است. در سالن یک شیب ملایم به مقدار یک سانتی­ متر از ابتدای سالن به انتهای آن و از کناره ­ها به سمت وسط سالن به مقدار ۲ سانتی­ متر جهت جلوگیری از تجمع آب در زمان شستشوی کف، وجود دارد.

قفسه بندی سالن پرورش قارچ:

استفاده از عرض ۱۴۰ سانتی‌متر و ۱۶۰ سانتی‌متر در کشور ما مرسوم است که با سایز ۱۴۰ سانتی‌متر، کار کارگر داخل سالن راحت‌تر است ولی اغلب از سایز ۱۶۰ سانتی­ متر جهت افزایش سطح زیر کشت استفاده می‌کنند. البته با توجه به وضعیت عرض سالن و محدودیت‌های هر محل باید جداگانه طراحی شود.

فاصله بین طبقات ۶۵ تا ۷۰ سانتی‌متر مناسب است که کار کارگران راحت‌تر باشد و اختلاف حدود ۲۰ سانتی‌متر طبقه اول از کف سالن جهت شست‌وشو و نظافت در پایان هر مرحله کاری، لازم است.

در تولید قارچ، جنس قفسه بندی بسته به میزان هزینه ای که برای آن در نظر گرفته می شود، متفاوت است؛ سازه پروفیل ساختمانی با آهن سیاه، لوله و پروفیل صنعتی را می توان برای قفسه بندی در نظر گرفت.

معمولاً از سازه لوله بدلیل هزینه نسبتاً مناسب نسبت به روش‌های دیگر، استقامت و مقاومت نسبت به روش‌های دیگر به علت نوع سازه و همچنین شکل‌پذیری به مراتب بیشتر استفاده می شود.

همیشه قبل از راه اندازی سالن خود، آموزش دقیق و عملی پرورش قارچ دکمه ای بسیار حائز اهمیت است به طوری که شناخت دقیق از تک تک مراحل پرورش، دانستن شرایط محیطی و تنظیم صحیح آن، داشتن آگاهی لازم برای خرید تجهیزات و قفسه بندی و … می تواند در موفقیت و افزایش عملکرد یک سالن پرورش قارچ نقش بسیار مهمی داشته باشد. دوره جامع عملی پرورش قارچ دکمه ای به صورت صفر تا صد، تمامی آنچه برای پرورش قارچ دکمه ای باید بدانید را در اختیار شما قرار می دهد؛ لینک زیر را از دست ندهید.

شرکت سپید مزرعه بزرگترین شرکت پرورش قارچ

مراحل تولید قارچ:

پس از ورود کمپوست به سالن پرورش قارچ، ۴ مرحله ریسه دوانی در کمپوست، ریسه دوانی در خاک پوششی، هوادهی و باردهی طی می‌شود که در هرمرحله دما، رطوبت و … سالن باید کنترل شود.

۱- ریسه دوانی در کمپوست:

این مرحله ۱۴-۱۷ روز طول می‌کشد. در این مرحله دمای ۲۵ درجه سانتی گراد را برای میسیلیوم ها فراهم نموده تا در کمپوست رشد کنند و به‌اصطلاح به‌خوبی سفید کند.

در این مرحله رطوبت محیط حدود ۹۰ تا ۹۵% در نظر گرفته می‌شود تا علاوه بر تأمین رطوبت مورد نیاز کمپوست از خشک شدن نیز جلوگیری شود. در طول این مدت باید سطح کمپوست با روزنامه پوشیده شود و سطح روزنامه‌ها با آبپاش آبیاری شود.

معمولاً میزان Co₂ در این مرحله در بستر ۵۰۰۰-۱۰۰۰۰ ppm می‌باشد.

۲- ریسه دوانی در خاک پوششی:

پس از سفید شدن کمپوست، ادامه‌ی رشد رویشی میسلیوم ها باید در خاک‌پوششی صورت گیرد. علاوه بر این‌که در این مرحله عمل اختلاط کمپوست و خاک پوششی باید صورت گیرد و شرایط محیطی لازم نیز باید فراهم گردد. نحوه ی مخلوط شدن و زمان آن متفاوت است که بسته به آن، عمل مخلوط شدن خاک و کمپوست را رافلینگ یا ککینگ می گویند.

۳- هوادهی:

پس از سفید شدن میسیلیوم ها در خاک پوششی، باید از رشد رویشی میسلیوم جلوگیری کنیم و آن را وادار کنیم تا وارد فاز زایشی شود؛ به همین دلیل هوادهی می‌کنیم یعنی دما و co2 را کاهش داده و شرایط محیطی ویژه‌ای برای میسلیوم ها فراهم می‌کنیم تا وارد فاز زایشی و تولید اندام بارده قارچ شوند. در فاز زایشی اندام‌های باردهی قارچ در شرایط شوک دهی تشکیل می‌شود و رشد می‌کند و حفظ شرایط رشد میسلیوم و اندام‌های باردهی مهم‌ترین کاری است که باید انجام شود.

۴- باردهی:

پس از ۷ روز بعد از شوک دهی قارچ وارد مراحل ته سنجاقی و رشد و نمو اندام باردهی قارچ می‌شود. با تشکیل اندام بارده، باید شرایط را برای رشد و نمو آن فراهم کنیم تا تبدیل به قارچ شوند.

دما، رطوبت و غلظت Co₂ از مهم‌ترین فاکتورهای محیطی برای تشکیل اندام بارده قارچ هستند. بهترین دما برای تشکیل اندام بارده قارچ ۲۰ درجه سانتی گراد در کمپوست و دمای ۱۸ درجه سانتی گراد برای هوا می‌باشد. غلظت Co₂ ناشی از میزان تولید Co₂ از میسلیوم ها و میزان Co₂ موجود در هوای تازه می‌باشد. غلظت کل Co₂ برای تشکیل اندام بارده بین ۲۰۰۰-۶۰۰۰ ppm باشد.

برداشت قارچ ها در مرحله اول را فلش اول می گویند. پس از برداشت اول با تمیز کردن سطح بستر از قارچ های باقیمانده و آبیاری مجدد، پین های فلش دوم شروع به رشد کرده و در نهایت برداشت دوم و سوم نیز خواهیم داشت که به آن ها فلش دوم و فلش سوم گفته می شود.

مزایای خاک پوششی قارچ دکمه ای چیست؟

خاک پوششی قارچ دکمه ای یکی از اساسی ترین و مهم ترین، اجزای مورد نیاز برای پرورش قارچ دکمه ای است؛ زیرا اسپان قارچ، پس از رشد در میسیلیوم، ادامه رشد خود را در خاک انجام می دهد و خاک علاوه بر اینکه تکیه گاه قارچ برای ادامه رشد است، نقش تامین کننده موادغذایی برای قارچ را نیز دارد. در این مقاله به مزایای خاک پوششی قارچ دکمه ای و اهمیت آن برای قارچ می پردازیم.

تعریف خاک پوششی قارچ دکمه ای

بستر غذایی قارچ دکمه ای از دو لایه عمودی تشکیل شده اسـت، لایه اول کمپوست و لایـه دوم و فوقانی خـاک پوششـی می باشد خاک پوششی یکی از مهم ترین فرآیندهای پرورش قارچ یعنی تکمیل فاز زایشی می باشد زیرا رشد زایشی و میوه دهی قارچ دکمه ای در خاک پوششی انجام می شود. یکی از شرایط لازم جهت شکل گیری اندام باردهی قارچ، وجود نوعی باکتری خاص است به نام (Pseudonionas) سودوموناس در خاک پوششی قارچ دکمه ای است.

اهمیت خاک پوششی قارچ دکمه ای

وقتی پرورش دهندگان قارچ از مشکلاتشان سخن می گویند موضوعات مورد بحث معمولاً کمپوست، بذر یا دمای محیط است. برای مثال قارچ ها به خوبی رشد نمی کنند یا در برداشت دوم قارچ ها بسیار کوچک شده و یا علائمی از تغییر رنگ در آنها دیده می شود. در بیشتر موارد به بذر و کمپوست توجه بیشتری شده و از خاک پوششی غفلت می شود. از آنجا که خاک پوششی در بالا بردن تولید در واحد سطح و کیفیت نقش مهمی دارد، غفلت از آن هدر دادن فرصت است. در بسیاری از موارد اگر خاک پوششی به خوبی انتخاب شود، کمپوست بسیار حاصلخیزتر می شود. نوع خاک پوششی نیز در اندازه قارچ ها تاثیر گذار است و تاثیر عمده ای در رشد و قیمت تمام شده دارد. کیفیت و ترکیب مناسب و درست خاک پوششی در سلامت و کیفیت قارچ و همچنین اقتصاد و تجارت پرورش قارچ بسیار مهم و حیاتی است.

همه از عملکرد کمپوست، تهیه رطوبت و مواد مغذی برای قارچ ها و تقویت آن ها اطلاع دارند. خاک پوششی نباید هیچ ماده مغذی داشته باشد. همه مواد مغذی باید از کمپوست تامین شوند. خاک پوششی حفظ و نگهداری رطوبت و گازهای کمپوست را که مورد نیاز قارچ هاست بیمه و رطوبت مورد نیاز را طی تبخیر تامین می کند و باعث می شود تا دمای کمپوست بهتر تعدیل شود. همچنین خاک پوششی مانند بافر برای رشد قارچ ها عمل می کند. این بافر باید ظرفیت زیادی حدود دو لیتر آب مورد نیاز برای تهیه یک کیلوگرم قارچ را داشته باشد که یک لیتر آن جذب شده و یک لیتر دیگر برای تبخیر لازم است. برای تولید ۱۴ کیلوگرم قارچ، در متر مربع به اندازه ۲۵-۲۸ لیتر آب جهت رشد مورد نیاز است. در برداشت اول، بخش عمده ای از سطح بستر، کمپوست و خاک پوششی است. برداشت های دوم و سوم را عموماً از کمپوست می گیرند تا خاک پوششی. در این برداشت ها، برای آب رسانی، خاک پوششی مرطوب مورد نیاز است. بنابراین حفظ و نگهداری رطوبت توسط خاک پوششی ضروری است.

خاک پوششی لایه محافظی برای کمپوست تشکیل می دهد و به کمپوست کمک می کند تا رطوبتش را حفظ و از آن در مقابل بیماری ها محافظت کند. این نشان می دهد که خاک پوششی واقعی باید تمیز و عاری از بیماری باشد. اگر خاک پوششی توسط تهیه کنندگان قابل اطمینان تامین شود، در این زمینه مشکلی پیش نمی آید اما این به آن معنی نیست که خاک پوششی هنگام استفاده همیشه عاری از بیماری باشد.

اگر خاک پوششی به مدت طولانی در مزرعه یا محیطی بیمار تهیه شود، می تواند بذرها را به صورت گسترده ای آلوده کند و پس از مدتی نتایج مصیبت باری در بر داشته باشد.

تاثیر خاک پوششی بر قارچ ها

همانطور که گفته شد، نوع خاک پوششی تاثیر زیادی در وزن، اندازه و چگونگی گسترش قارچ در بستر دارد. می توان به سادگی گفت هرچه ساختار خاک پوششی سنگین تر باشد، قارچ های سنگین تری خواهیم داشت.

در خاک پوششی سنگین از تعداد قارچ ها کاسته می شود. وقتی رشد میسیلیوم در خاک پوششی سنگین کم شود، رشد آن ضخیم تر و بزرگ تر می شود. در این نوع خاک پوششی، رشد به گونه ای است که خاک به طور کامل با میسلیوم کلونیزه نمی شود بنابراین با سرعت کمتری خشک می شود. از آنجایی که میزان میسیلیوم کمتر است، ته سنجاق های کوچک (اندام های زایشی) کمتری شکل می گیرد. وقتی میسیلیوم در بستری با ساختار پوششی نامناسب موجود باشد، اندام های زایشی به میزان کافی رشد نمی کنند.

برای انتخاب خاک پوششی باید موارد زیر مورد توجه قرار گیرد:

• قارچ را چه اندازه ای می توانم برداشت کنم؟
• در هر مترمربع چه مقدار قارچ می توانم برداشت کنم؟
• در برداشت اول، خاک پوششی چه میزان باید پخش شود؟
• آیا دستگاه تنظیم دما و رطوبت سالن، به درستی عمل می کند تا تبخیر مداوم انجام شود؟
• چه نوع خاک پوششی با شرایط سالن و ماشین آلات آن متناسب است؟

یک عامل مهم در خاک پوششی، یکنواختی ساختار و منبع ثابت آن است. خاک پوششی ناهمگن، کاملآً غیرقابل قبول است. در سال های اخیر، ساختار خاک پوششی به طور چشمگیری اهمیت یافته است. برای قارچ هایی با کیفیت خوب، تبخیر مداوم و یکنواخت ضروری است و این تنها در صورتی امکان پذیر است که خاک پوششی به اندازه کافی الیاف بلند داشته باشد. این الیاف خلل و فرج خاک پوششی را حتی بعد از آبیاری سنگین حفظ می کنند. آب دهی زیاد برای افزایش عملکرد ضروری است.

متاسفانه ناهمگنی ساختار خاک پوششی نقطه ضعف بیشتر انواع خاک های تولید شده در ایران است. برای ساخت خاک پوششی از کود گیاهی (هوموس) سیاه سبک، کود گیاهی (هوموس) روشن و یا هوموس سطحی زمین نباید استفاده کرد.

الیاف آسیب دیده نمی توانند اب زیادی جذب کنند و به سرعت خشک می شوند. نتیجه آن که خاک پوششی به سرعت آب را جذب می کند، اما به همان سرعت آب را از دست می دهد. ساختار خاک پوششی خیلی نرم نیز مناسب نیست. خاک پوششی با ساختار خیلی نرم، سطحی بسیار صاف بدون هیچ فاصله و شکافی می سازد. این به آن معنی است که رشد و گسترش مناسب روی خاک پوششی نرم و صاف مشکل تر است و در نتیجه، کیفیت قارچ ها و تعداد دفعات برداشت کاهش و هزینه برداشت افزایش خواهد یافت. این حالت معمولاً در سومین دوره برداشت رخ می دهد.

خاک پوششی و آبیاری

در زمان خاکدهی، پرورش دهندگان قارچ باید تصمیم بگیرند که چه نوع خاک پوششی برای پرورش مناسب و بهترین انتخاب است و در حال حاضر چه قارچی از نظر کیفیت و اندازه مورد تقاضای بازار است. اگر قارچ های بزرگ (۵۰-۶۰ میلی متر) مدنظر باشند، خاک پوششی سنگین تر بهترین گزینه است. اگر تقاضای بازار قارچ های کوچک تر (۳۰-۴۰ میلی متر) باشد، پرورش دهندگان قارچ می توانند از خاک پوششی کمی نرم تر استفاده کنند. به خاطر داشته باشید که اگر این کار به صورت مکانیکی انجام شود، ساختار آن در طی پوشش نرم تر خواهد شد، پوشش دستی خاک برای ساختار آن بهتر است، اما این روش برای خاک پوششی سنگین مشکل است.

درست بعد از پوشش پرورش دهندگان می توانند خاک پوششی را به صورت اسپری، آبیاری کنند تا رطوبت آن به سطح مناسب برسد. منتظر نمانید تا میسیلیوم کمپوست به داخل خاک پوششی نفوذ کند، در غیر اینصورت این خطر وجود دارد که یک لایه نازک از میسیلیوم خاکستری، در لایه های پایینی خاک پوششی شکل بگیرد که می تواند بعداً مشکل ساز شود. می توانید در روز اول (روز پوشش) آبیاری به صورت اسپری را تا زمانی که به کمپوست برسد، به تاخیر بیاندازد. معمولآً بهتر است اسپری را تا اندازه ای که کمپوست خشک بماند ادامه دهید تا جریان آب به داخل کمپوست نفوذ کند. اگرچه این امر تنها با کمپوست فاز سه ممکن است که رطوبت آن بیشتر از ۶۵% نیست. عمل لقاح در بلوک های اتاق های رشد معمولاً در رطوبت ۶۵-۶۷ درصد اتفاق می افتد. این بدین معنی است که آبرسانی مازاد به کمپوست از طریق خاک پوششی ضرورتی ندارد. اگر کمپوست به طور متوسط تلقیح شود، آن وقت باید احتیاط کرد. این نوع کمپوست می تواند آب را جذب کند و این امر نباید اتفاق بیفتد. در روز دوم با احتیاط بیشتری آبیاری انجام می شود و بعد از آن میسیلیوم شانس بهبودی دارد. از روز سوم می توانید آبیاری به صورت اسپری را دوباره شروع کنید، اما مقدار آن را کاهش دهید تا میزان میسیلیوم هدر رفته کاهش یابد. بدین معنی که خاک پوششی از ابتدا رطوبت مناسب دارد. در روزهای آخر، آبیاری تنها به میزانی لازم است تا رطوبتی که از طریق تبخیر از دست رفته را جایگزین کند.

در هنگام آبیاری مراقب باشید که آبیاری را با فشار مناسب انجام دهید. فشار بیش از حد ذرات نرمم گیاهی (هوموس) خاک پوششی را به بیرون می ریزد و یک لایه سله بسته و رسوبی در قسمت بالای خاک پوششی ایجاد می کند. بعدها این باعث ایجاد مشکلاتی در ته سنجاق گرد (پین هدینگ) و رشد قارچ می شود.

نتیجه گیری

افزایش رقابت و قیمت پایین قارچ ها باعث می شود کیفیت خاک پوششی کمتر در نظر گرفته شود و این عاملی بازدارنده برای رسیدن به محصول خوب است. یکی از بحث هایی که اغلب شنیده می شود این است که در ایران خاک پوششی بسیار گران است اما این را به یاد داشته باشید که خاک پوششی خوب، محصول با کیفیت بهتر و برداشت بیشتری می دهد، پس منطقی است که خاک پوششی خوب کمی گران تر باشد. برای بسیاری از پرورش دهندگان قارچ زمان آن است که این جنبه از کارشان را به صورت جدی بازنگری کنند. در غیر اینصورت بسیاری از مزارع پرورش قارچ، شانس اصلاح و افزایش سود را از دست می دهند.